Page 63 - 1-4_2

Amasya Tarihi 1-4. Cilt Hüseyin Hüsâmeddîn YASAR

Özellikle cami, mektep, medreselere ait vakıf kayıtlarını ihtiva etmesi nedeniyle Amasya’ya ait
cihât defterleri müellifin biyografilerin yazımında faydalandığı bir kaynaktır. Vâkıfların

isimleri, vefat yılları, kabirleri, ölümünden sonra bu vakıfların kime intikal ettiği, vakıf

mütevellileri, vakf edilen mallar vs. bu defterler de kullanılarak tespit edilmeye çalışılmıştır.

Hurûfât defterleri, harf sırasına göre tutulan vakıf müesseselerinin günlük tayin ve terfi
işlemleri ile ilgili berat içeriklerinin kaydedildiği defterlerdir. Tutulma biçimi nedeniyle de

harfler manasındaki “hurûf” kelimesinin çoğulu olan “hurûfât” kelimesiyle adlandırılmıştır.

Genellikle XVII. yüzyılın sonları ile XIX. yüzyılın ilk yarısına ait olup yerleşim birimleri, ilgili
kaza adının altına ve belli bir tarihe göre yazılmıştır. Bu defterlerde de çoğunlukla vakıf

kurumlarına yapılan yeni atamalar bulunmaktadır. Yapılan atamaların genellikle kadı ve naibin
arzı üzerine gerçekleşmiş olduğu fakat bazı istisnai durumlarda mütevellinin arzı ya da mahalle

97
muhtar heyetinin isteği üzerine gerçekleşen atamalar da bulunduğu görülmektedir. Yine
bahsedildiği gibi Amasya’yı bu manada ilgilendiren tüm kayıtlar için kullanılan bir defter
türüdür.

2.4.2.4. Çavuşân ve Çâvuşân-ı Dergâh-ı Âlî Defterleri
“Çavuş” çeşitli Türk devletlerinde bazı saray hizmetlerini ifade eden ve askerî rütbe

olarak kullanılan terim olup Osmanlı Devleti’nde Divan-ı Hümâyûn mübaşiri ve icra
98
99
kuvvetine hizmet etmekle mükellef atlı bir sınıftır. Çavuşlar yevmiyeli ile tımar ve zeametli
olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Kanuni Sultan Süleyman Dönemi’nde dergâh-ı âli
çavuşlarının, işleri yoğunlaşmış askerî, idari ve diplomatik işlemlerin yürütülebilmesi için

merkezden eyaletlere, tâbi memleketlere ve diğer ülkelere yazılan emir, ferman, hüküm ve

mektupların ulaştırılması dolayısıyla önemleri artmıştır. Dergâh-ı âli/divan çavuşlarının
listelerinin yapıldığı, makama getirildikleri sultanın saltanat süresine göre sırasıyla ve

künyeleriyle birlikte kaydedildiği Çâvuşân-ı Dergâh-ı Âlî Defterleri’nde bulunmaktadır. 100 İşte
müellif bu görevde bulunan Amasyalıları bu defterler vasıtasıyla tespit etmiştir. Defterde

isimleri, baba adları ve memleketlerinin kaydedilmesi defterleri şehir ve biyografi tarihi için
önemli kaynaklar haline getirmiştir.

97 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, s. 91; Mustafa Alkan, “Tanzimattan Sonra Vakıfların İdaresinde Yeniden
Yapılanmaya Dair Bir Örnek: Adana Evkaf Müdürlüğü”, OTAM, 19, (Ankara: 2008), s. 825; Yasemin Beyazıt,
Hurufat Defterlerinin Şehir Tarihi Araştırmalarındaki Yeri, History Studies, Volume 5 Issue 1 Ocak/January 2013,
s. 43
98 Orhan F. Köprülü, “Çavuş” TDV İslâm Ansiklopedisi, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 8, İstanbul, 1993, s. 236.
99 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı, Ankara 2014, TTK Yayınları, s. 391 ve devamı.
100 Uğur Altuğ, Kanuni Sultan Süleyman Döneminde Dergâh-I Âli Çavuşluğunun Kariyer Yolları ve Çavuşlar,
Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD), C. 3, S. 5, Mart 2016, s. 116-128.
60

62