Page 260 - 1-4_2

Amasya Tarihi 1-4. Cilt Hüseyin Hüsâmeddîn YASAR
Hüseyin Hüsâmeddîn YASAR

Avrupa müverrihlerinden Maspero, akvâm-ı şarkiyye hakkında yazdığı [117] kitâbında
Anadolu'da Hıtâ ya'nî Hitit devlet-i müttefikasını teşkîl eden hükûmât-ı Tûrâniyye'nin
isimlerini şunlar olmak üzere ta'yîn ediyor: Arâtu, Amût, Ergunut, Urbahit, İrbahit, Îrâhit,
İberit, Tibarit, Hâlbût, Kârit, Lisit, Mâzit, Mûşarit, Hânit hükûmatı olup şu isimlerin âhirinde
görülen (te) ler umûmen Hıtâ dilinde edât-ı nisbet ve isimlerde Tûrânî olduğu meydandadır.
1- Arâtu: Van vilâyeti ve havâlîsi olup "tâlib" ma'nâsına olan "arây" kelimesinin
mensûbu "arât" demekdir.
2- Amût: Diyârbekir vilâyeti ve havâlîsi olup "Amât" dahi denir. "Hâfız ve hâmî"
ma'nâsına olan "amây" kelimesinin mensûbu olup "Amât" kabîlesinin mensûb olduğu yerdir.
Ba'dehû ta'rîb olunarak "Amid" denmişdir.
3- Ergunut: Erzurum vilâyeti ve havâlîsi olup "merd-i kâmil" ma'nâsına olan "ergûn"
kelimesinin mensûbudur.
4- Urbâhit ve Urbâgit: Sûriye vilâyeti ve havâlîsi olup "sâtir" ma'nâsına olan "urbâk"
kelimesinin mensûbudur. Libâsa "urba" ve kabına yapışmamak için sulu hamîre serpilen una
"urbâg" denir. Kırım hükümdârı Berke Hân'ın kerîmesi Urbây Hâtun'dur.
5- İberit: Tiflîs vilâyeti ve havâlîsi olup "İbarlı, Avarlı" dediğimizdir. Ma'nâsı ve
tedkîki Medhal'de mezkûrdur.
6- Îrâhit ve Îrâgît: Irâk ya'nî Bağdâd vilâyeti ve havâlîsi [118] olup bâlâda mezkûr
olan Îgrâk lafzının mensûbudur. Mu'ahharan ta'rîb olunarak "Irâk" denmişdir.
7- Tibâret ve Tibârît: Trabzon ve havâlîsi olup Medhal'de mezkûr olan "tîbâr"
kelimesinin mensûbudur. Bu vilâyete "Lâzît", ba'dehû tağyîr olunarak "Lâzîk" denmişdir.
8- Hâlbût: Haleb vilâyeti ve havâlîsi olup bâlâda mezkûr olduğu üzere "Alb"
kelimesinin mensûbudur. Ba'dehû ta'rîb olunarak "Haleb" denmişdir. Burada Tûrân
hükümdârlarından Hân-ı Esrîn ya'nî "Esrîn Hân" diğer bir medîne binâ etdiği münâsebetle
"Hânesrîn" ve ba'dehû ta'rîb olunarak "Kanesrîn" denmişdir.
9- Sûlît: Adana ve havâlîsi ya'nî "Sîlîsyâ, Kilikyâ" kıt'ası olup Konya vilâyeti bu
cümleden olarak "Sûlî, Sîlî" kelimesinin mensûbudur. Bu dahi mu'ahharan parçalara münkasim
olmuşdur.
10- Kârit ve Gârit: Aydın vilâyeti ve havâlîsi olup "sâ'id" ma'nâsına olan "agâr"
kelimesinin mensûbudur. Buralara mu'ahharan "Karya" denmiş ve üç dört parçaya münkasim
olmuşdur.
11- Mûşârit: Mûş ve Bidlîs vilâyeti ve havâlîsi olup "bûsâr" kelimesinin mensûbudur.
El-yevm Mûş sancağı bunun bir parçasıdır.
12- Hânit: Kastamonu vilâyeti ve havâlîsi olup "mekîn" ma'nâsına olan "ânây"
kelimesinin mensûbudur. Ba'dehû daha tahfîf olunarak "Henit" denmişdir. [119]
13- Mâzit kıt'asıdır. Târîhimizin mevzû'unu teşkîl eden Amasya ve havâlîsi olup
"Mâsît" kelimesinin aynı ve "Amâsît" lafzından muhaffefdir.

Şu cedvelde mezkûr olan "Amâsît Hükûmeti" Sayse, Lö Norman, Maspero, Morgan
gibi Avrupa müverrihlerinin verdikleri ma'lûmâta nazaran "Amâzît, Mâzît, Amazon, Mâzû,
Miziyen, Misiyen" nâmlarıyla meşhûr olup merkez-i hükûmeti Amasya şehri olduğu
muhakkakdır.
Amâsît dâ'iresi, "Amâsît, Togâyît, Sibâsît, Kumânît" gibi Hitit oymakları ya'nî Reynak
ve Morgan'ın tasrîhi üzere şu akvâm-ı Tûrâniyye ile meskûn olup Togâyitler Tokat ve
havâlîsinde ve Sibâsîtler Sivas ve havâlîsinde ve Kumânîtler Canik ve havâlîsinde tavattun ve
ikâmet etmişler idi.
Garb âsâr-ı atîka mütehassıslarının Ankara, Konya, Haleb vilâyetleri dâhilinde ve Fırât
ile Dicle havzasında icrâ etdikleri hafriyyât ve tedkîkât ile şark müverrihlerinin verdikleri
ma'lûmât ve bâlâda mezkûr olan Silsilenâme'de Anadolu hâkânı olmak üzere irâ'e edilen esâmî

558
259