Page 270 - 1-4_2

Amasya Tarihi 1-4. Cilt Hüseyin Hüsâmeddîn YASAR
Hüseyin Hüsâmeddîn YASAR

İKİNCİ FASIL

Îrânîler'in ve ba'dehû Îrânîler'in bakiyyesi ve Pon hükümdârânı demekle meşhûr
olan Mihridâdlar'ın Amasya'da hükûmetlerini, vulât ve hükümdârânın ahvâlini beyân
eder.

Îrân devleti, Asya ve Afrika'da istîlâ etdiği yerleri yirmi büyük vilâyete taksîm eylediği
cihetle on dokuzuncu vilâyet "Pontusî Memleketi" i'tibâr edilmiş idi.
Mir'âtü'l-İber'de beyân olunduğu üzere "Pontus Memleketi Asyâ-yı Sugrâ'nın şimâl-i
şarkîsinde vâki' şimâlen Karadeniz, şarkan Kafkasya, garben Paflagonya, cenûben Kapadokya
ve Galatya ile mahdûd ve ezmine-i kadîmede "Tîbâr, Şâlîb, Muznîk" denilen Türk kabîleleriyle
meskûn idi".
Şu ta'rîfe nazaran Pontus Vilâyeti Amasya, Erzincân, Erzurum, Tokat, Canik, Çorum,
Sivas, Trabzon, Karahisâr-ı Şarkî, Gümüşhâne, Lazistân, Muş, Yozgat sancaklarının hâvî
olduğu [147] yerler olup merkez-i idâresi Amasya şehri ve sekene-i kadîmesi de "Tîbâr, Şâlîb,
Muznîk" nâmlarıyla meşhûr Türk oymakları idi.
Tîbâr dediği "Tibârânlar, Kumânlar, Lekzler" ve Şâlîb dediği "Salîb ve nâm-ı diğer
Halîb ve Halîtler" ve Muznîk dediği "Bozoklar" olup bunlar dahi Sânlar, Becenekler gibi On
Uygur ya'nî Hun oymaklarıdır. Bunların isimleri ve meskûn oldukları yerler bâlâda zikr ve îzâh
edildi.
Şu ta'rîfâtdan müstebân olduğu üzere Hunlar ile meskûn olan eski Amazon kıt'ası
Hunlar'a nisbet olunarak "Hunît" nâmıyla meşhûr olduğu hâlde Yunânîler bunu tahrîf ederek
"Ponit, Pont, Pontus" ve Hun lafzını da tebdîl ederek "Pon" demişler, gûyâ bu kadar tahrîf ile
"Hûnit" kelime-i Tûrâniyyesi'ni kisve-i Yunâniyye ile setr etmişlerdir.
Ünsü'l-Mühec'de Şerîf Muhammed İdrîsî ve Selçûk-nâme-i Rûm'da İbni Bibî Sivas
vilâyetine "Vilâyet-i Hûniye" nâmını veriyorlar. Amasya'da mahallesi olan Emîr Celâleddîn
Karatay'ın 651 târîhli vakfiyesinde "Mevlânâ Nûreddîn Abdulmü’min bin Muhammed el-Hûnî
ve Mevlânâ Abdulcâmi' bin Abdurrahmân bin Muhammed el-Hûnî" ve 679 târîhli diğer bir
vakfiyede "Mevlânâ eş-Şeyh Seyfeddîn Osmân bin Mevlânâ Abdulmü'min bin Muhammed
el-Hûnî" diye mestûr olan zevâtın Amasya sancağından olduklarını gösteriyor. Şu kuyûd-ı
şer'iyye ve târîhiyyenin delâleti üzere "Pon" kelimesinin aslı "Hun" olduğunda şübhe yokdur.
İşte "Hunit Kıt'ası" demek olan Pontus vilâyeti [148] kable'l-hicre 1042'de kat'iyyen
zamîme-i memâlik-i Îrân oldukda Karya vâlîsi olan Bazrân, Pontus memleketi vâlîliğine nasb
edilmekle gelip Amasya'da ikâmet ve idâre-i umûr-ı memleket eyledi.
Pon vâlîsi Bazrân kable'l-hicre 1143'de Îrân hükümdârı olan Birinci Dârâ'nın şâhlığına
bâ'is olan bir zâtın sülâlesinden olup Îrân sadrâblarından Artabaz bin Farnâk bin Rudbâd'ın
oğludur. Bu cihetden hânedânın ba'zı imtiyâzâtı ve Îrân şâhlarına musâhareti olmakla sülâlesini
Birinci Dârâ'ya kadar çıkarmışdır. Fakat zayıf olmakla Türkler buna "Arıg" demiş olmalıdır ki
mu'ahharan galat olarak "Ariyu Bazrân" demekle meşhûr olmuşdur.
Mir'âtül-İber'de bu zât Pon vâlîliğinde üçüncü olmak üzere gösteriliyor. Müverrih
Reynak dahi bunun Firikya ya'nî Karya vâlîsi olduğunu yazıyor. Fakat Basan Hân'ın Amasya'da
isyânı ve İkinci Dârâ'nın bu zâta teveccühü te'emmül olunursa her ikisinin kavli bizim
yazdığımız gibi te'lîf olunabilir. Arıg Bazrân Amasya'da on sekiz yıl vâlîlik edib kable'l-hicre
1024'de vefât etmişdir.
Birinci Mihridâd, pederi Bazrân'ın vefâtında Îrân şâhı İkinci Erdeşîr tarafından Pon
vâlîliğine nasb olunup otuz dokuz yıl makâmını muhâfaza ederek Pon kıt'asının yollarını i'mâr,
münâkalâtını teshîl, ticâretini tevsî' etmekle şöhret bulmuş ve kable'l-hicre 985'de vefât
etmişdir. [149]
İkinci Ariyu Bazrân, pederi Mihridâd'ın yerine Îrân şâhı yine İkinci Erdeşîr tarafından
Pon vâlîsi olup yirmi altı yıl hâkimâne icrâ-yı vilâyet etmişdir. Ancak evâhir-i ömründe istiklâle

568
269