Page 273 - 1-4_2

Amasya Tarihi 1-4. Cilt Hüseyin Hüsâmeddîn YASAR
Amasya Tarihi Cilt: 2

Ebû Reyhân el-Birûnî Külliyât’ında Nîtiş, nûn'un ve tâ'-i mühmelenin kesri ve
ortalarında yâ'nın sükûnu ile zabt ve Türk'den me'hûz bir kelime-i Yunâniyye olduğunu ilâve
ediyor. Tarîku'r-Reşâd, Ahbâru'l-Bilâd ve Âsâru'l-İbâd nâm kitâblarda Ebû Reyhân'ın zabtı ve
Abdulmü'min'in îzâhı nakl edilmekle beraber tâ'nın fethi iltizâm olunmakdadır. Şu ta'rîfâta
binâ'en "Bentaş" kelimesi "Hunitus" lafzından muhaffef ve Hunitus lafzından muharref olan
Pontus kelimesinin mu'arrebi ve Nîtiş dahi bunun muharrefidir. Avrupa müverrihleri "Pont
Oksin" derler.
Üçüncü Mihridâd'ın Pon (Hun) kıt'asını istîlâ etdiği zamân kıt'a-i mezkûrede meskûn
olan akvâma dâ'ir Fransa akademiyası a'zâsından Luba şu ma'lûmâtı veriyor:
"Pon kıt'ası Îrân devletinin taht-ı idâresine girmezden evvel Kızılırmak ve Yeşilirmak
havzalarında Karadeniz'e kadar mütemeddin bir devlet mevcûd idi. Amasya, Öyük, Boğazköy
ve havâlîsinde müşâhede olunan âsâr-ı medeniyye, bu devletin âsâr-ı bâkiyesindendir. Bunlar
Hatitler (Hititler)'den zann olunur. Kızılırmak’a kadar gelen Âsûr ordularının mürûruna bu
devlet mâni' olmuşdur."
Müverrih Luba'nın şu ta'rîfâtından bu devlet, bâlâda mezkûr olduğu üzere umûmî
Kapadokya'da ibtidâ Tugâyitler'in, ba'dehû Amasya'yı merkez-i hükûmet ittihâz eden
Amâsitler'in, ba'dehû Hunitler'in hükûmetleri [156] olduğu müstebân olmakdadır. Bunların da
Tûrânî olduklarında şübhe yokdur.
Ba'dehû Luba diyor ki: "Mihridâd, Pon kıt'asına geldiği esnâda ahâlî-i meskûne üç kısım
idi. Birincisi Tûrânîler, ikinci Îrânîler, üçüncüsü de Yunânîler olup Îrânîler birtakım Acem
zâdegânıyla ma'bed kâhinlerinden ibâret idi. Bunlar hemen her tarafda münteşir ve sâhib-i
nüfûz idi. Yunânîler Sinop, Samsun gibi bilâd-ı sâhiliyyenin yalnız şehirlerinde meskûn
oldukları hâlde bir zamân-ı fetretde meskûn oldukları bilâdı zabt etmişler ise de Îrânîler'in
vürûdunda ra'iyyet olmuşlar idi.
Tûrânîler, Pon kıt'asının ahâlî-i asliyyesi olup Eski Simriler (Sâmirîler) zamânında
tavattun etmişler idi. Bunların kabâ'ili pek çok olup meşhûrları Alazonlar, Amazonlar,
Bagadâunlar, Beşirler, Buserler, Tebârunlar, Tirâller, Hâlibler, Sânlar, Kutagunlar, Kukunlar,
Marlar, Makrunlar, Muznikler'dir."
Bunlardan Bagadâunlar, Bagâtlar ya'nî Bugâtlar olup Bugalılar demekdir. Beşirler,
Beşgirler'dir. Tiraller, Tirgal ya'nî Turgâller demek olup el-yevm Turhâl kasabası ve havâlîsi
bunların meskenleridir. Kutagunlar, Kutaylar ya'nî (Hititler) demekdir. Kukunlar, Kutugunlar
olup Kutuglular demekdir. Marlar, Barsevinc oymağı ve Makrunlar, Mankır ya'nî Bakır
oymağıdırlar.
Muznikler, Bozoklar demek olup Bozok ya'nî bir nev' doğan [157] ma'nâsına olan
Basak, (Bazak) nâmında bir Tûrânlı evlâdı olduğu ve mu'ahharan Bozoklar dendiği zann
olunur. Bunlardan Basan Hân Amasya hükümdârı olduğu bâlâda mezkûrdur. Oğuz Hân'ın
Bozoklar'ı sağ kol i'tibâr eylediği muhakkak olmakla beraber "Bozok" nâmıyla tesmiyesinde
hurâfât karışdırılmışdır.
Müverrih Luba'nın Tûrânî olduğunu zikr eylediği şu akvâm, ya'nî Tûrân oymakları
Üçüncü Mihridâd'ın Amasya kıt'asını istîlâ etdiği esnâda mevcûd olmakla bunları celb etmek
için Mihridâd'ın Tûrânîlik iddi'âsında bulunduğunu müverrihlerin kaydı iş'âr etmekdedir.
Çünkü, hicretden 913 sene evvel Amasya hükümdârı olan Mihridâd, "Mitrât" demekle
meşhûr ve "Katistis" vasfıyla mülakkab olduğu tevârîh-i şarkiyye ve garbiyyede mestûrdur. Bu
iki şöhret mûmâ-ileyhin Hititler'den ve Mitur Hân evlâdından olduğu iddi'âsını iş'âr eder.
Zâhir-i lafza nazaran Hıtâ dilinde Mitrât, bizim Mitirli ya'nî Muturlu dediğimizdir. Bu
kelime-i Hıtâ'iyye mûmâ-ileyhin bâlâda ismi zikr edilen Mitur Hân evlâdından olduğunu
anlatır. Katistis kelimesi dahi "katitis" demek olup "Katit", "Hitit" lafzının Yunânîleşmiş olan
bir şekli olmakla mûmâ-ileyhin Hititler'den olduğunu gösterir.
Halbuki Avrupa müverrihleri Yunânîler'den naklen bu "Katistis" kelimesinin lugat-ı
Yunâniyye'de "mü'essis" ma'nâsına olduğunu yazıyorlar. Vehle-i ûlâda bakılırsa Üçüncü

571
272