Page 282 - 1-4_2

Amasya Tarihi 1-4. Cilt Hüseyin Hüsâmeddîn YASAR
Hüseyin Hüsâmeddîn YASAR

Amasyalı İstrabon, Yedinci Mihridâd ile Üçüncü Farnâk'a yetişmiş ve Roma imparatoru
Ogustus devrinde Roma'da vefât etmişdir. İstrabon felsefe-i kadîme, edebiyât, târîh, coğrafya
ve riyâzât ulûmunda gâyet mâhir bir hakîm-i kadîm olup coğrâfiyyûnun pîri ve coğrafya ilminin
mûcidi olmak üzere meşhûrdur.
İstrabon'un ta'rîf eylediği köprülerden yalnız Alçak Köprü mevcûd ise de
Mukaddime'de îzâh edildiği üzere bu da ırmağın yatağında nâbûd olup üzerine diğeri
yapılmışdır. Bu zamânın âsâr-ı bâkiyesinden biri de Mukaddime'de şerh edilen Ferhâd Kayası
demekle meşhûr su yolları olup İkinci Farnâk'ın eseri olmalıdır. Mağaralar'ın kısm-ı mühimmi
Hititler'e ya'nî Tûrânîler'e âid olduğu Birinci Fasıl'da muharrerdir.
Amasya hükümdârı Dizotar İlis, Ezeponya hâkimi Sâvîs'in oğludur. Ezeponya, şimdiki
Köprü kasabasının aşağı tarafında Ulu Çay üzerinde bir kasaba-i kadîme olup Hun beylerinden
İsi nâmında bir kimsenin eser-i binâsı olmalıdır. Çünkü Ezeponya nâmı "İzeponya, [182]
İzeponi" demekle dahi mukayyed olup "İsi Hunî" lafzından alınma olduğu bâlâda arz edilen
Hun tedkîkâtından anlaşılır.
Ezeponya hâkimi Sâvîs (Sevinc), Amasya hükümdârı Altıncı Mihridâd'ın asdikâsından
olduğu münâsebetle oğlu mûmâ-ileyh İlis (İli) Altıncı Mihridâd'ın nezdinde terbiye görüp,
Yedinci Mihridâd'ın zamânında Amasya dizdârı ya'nî kale muhâfızı olduğu cihetle "Dizdâr"
denmiş ve ba'dehû Yunân lehcesi üzere galatan "Dizutar İlis" diye kayd edilmişdir. "İli, Sevinc"
adlarına bakılırsa bunların Tûrânî olduğu şübhesizdir. "İsi (İzi)" Tûrân lugatında "sâhib ve
mâlik" ma'nâsınadır. Amasya hükümdârı Şadgeldi Pâdişâh'ın kızı İsi Hâtun'dur.
Dizutar İlis, Üçüncü Farnâk'ın evâhir-i devrinde menkûb olup pederi yerine Ezeponya
hâkimi olarak Köprü'de ikâmet eylediği esnâda Roma imparatoru tarafından kendisine verilen
Pon kıt'asına nasb ve ikâme edilmişdir.
Amasya hükümdârı Dizutar İlis, Roma himâyesinde olduğu münâsebetle diğer ufak
hükûmetlerin hücûmundan emîn olarak i'mâr-ı memlekete sa'y u gayret ediyor, nüfûz-ı
mevki'ini herkese tanıtıyor, fakat nâ-halef torunu Kastur, dedesinin şu nüfûzuna hased ederek
isyân edeceğini Roma devletine ihbâr ve tezvîre kıyâm etmekle Amasya hükûmetini elde
etmeğe çalışıyordu.
Bîçâre Dizutâr, nâgehânî bir sûretde Roma'ya celb olunarak [183] isyânı hakkında icrâ
edilen tahkîkât üzerine mahkemeye sevk edildi. Dizutâr, hatîb-i meşhûr Çiçeron'u kendisine
vekîl nasb edib lede'l-muhâkeme Çiçeron'un talâkat-ı lisânı sâyesinde isyândan tebri'e-i zimmet
ederek müreffehen merkez-i hükûmeti olan Amasya'ya avdet edebildi.
Pon hükümdârı Dizutar İlis, Amasya'da otuz bir yıl hükûmet etdikden sonra vefât
eyledikde, Roma'da bulunan oğlu Amentas, Roma imparatorı Oktava (Ogustus) tarafından Pon
hükümdârı nasb olunarak Amasya'ya geldi.
Pon hükümdârı Amentas, hicret-i seniyyeden 638 sene mukaddem Pon hükümdârı
olduğu hâlde Amasya'da ikâmet etmişdir. Kastur nâmında ancak bir oğlu olup dedesini si'âyet
etmekle zelîlâne helâk oldukda Amentas (Amâs) bilâ-veled kalmış, vâris-i hükûmeti olacak bir
kimsesi kalmamışdı.
Binâ'en-aleyh Amentas'ın akrabâsı, bilhâssa Pon'un kısm-ı şarkîsi hükümdârı İkinci
Polemon, Pon hükümdârlığına nasb-ı nazar ederek Roma'da teşebbüsâtda bulunmakda idiler.
Kable'l-hicre 608'de Roma imparatoru olan Tiberiyus (Tiber) bunların teşebbüsâtına vâkıf
olmuş idi.
Esâsen Roma devleti, Anadolu'da ufak hükûmetlerin kaldırılmasını iltizâm ederek
şimdiye kadar pek çoklarını tedrîcen kaldırmışlar idi. Şu fikre binâ'en Kapadokya ve Pon
kıt'alarında üç hükûmetin vücûdu [184] Roma siyâsetine zâten muhâlif olduğu cihetle bunları
kaldırmak husûsuna hasr-ı dikkat ediliyor, Amentas'ın bilâ-veled bulunması da fırsatın hulûl
etdiğini ihtâr ediyordu.
Roma imparatoru Tiber, rakîb-i ikbâli olan birâderi Cermanikus'u hem civâr-ı
saltanatdan teb'îd hem de Asya'daki siyâset-i mülkiyyesini tatbîk için mûmâ-ileyhi Anadolu

580
281