Page 149 - 6-8

Amasya Tarihi Cilt: 9
Amasya Tarihi 9-12. Cilt Hüseyin Hüsâmeddîn YASAR
vefâtlarıyla kâbil-i te’lîf değildir.
Hoca Hayreddîn Efendi’nin kazaskerliğinde yazdığı imzâları kendisine arz edilen
vakfiyelerin bâlâsında mahfûzdur. İmzası şöyledir: “Hızır bin İlyas fakîh es-Sarâyî el-Kâdî
bil’l-askeri’l-mânsûr.”
Fâzıl-ı müşârün-ileyh, kedisinin yaptırdığı üç mihrablı câmi-i şerîfi ittisâlinde kâin
haziresinde medfûndur. [488] Sinni herhalde altımış yedi yaşında olmalıdır. Çünkü 816’da
doğduğu tahmin olunmaktadır. Bir mahdûmu Mevlânâ Muhyiddîn Mehmed Çelebi’dir.
Hayreddîn Hızır Çelebi-Gümüşlüzâde
Amasyalıdır. Hazret-i Pir İlyas Halvetîzâde Mevlânâ Celâleddîn Abdurrahman Çelebi
mahdûmudur. Kibâr-ı fuzalâ ve meşâyîh-i kirâm-ı Halvetiyyeden pederinin halîfesi olan
Mevlânâ Pir Sunullah el-Halvetî hizmetinde tahsîl-i ulûm ve tekmîl-i sülûk ederek
Gümüşlüzâde Tekkesi şeyhi oldu.
Fazl ü takvâsıyla mümtâz-ı enâm olup Gümüşlüzâde Câmi-i şerîfi vâizi ve ba’dehû
Ya’kûb Paşa Tekkesi şeyhi olarak Amasya vâlîsi iken Sultân Bâyezîd-i Sânî şeyhi oldu. 886’da
Sultân-ı müşârün-ileyhin cülûsunda ruhânî ve manevî himmetleri sebk eylediğinden Amasya
vâlîsi olan Şehzâde Sultân Ahmed’in de şeyhi oldu.
Hazreti Pir İlyas’ın merkadı ittisâlinde kâin hücre-i saadetinde ikâmet ederdi. 889 senesi
zilhiccesinde dâr-ı kudse irtihâl etdikde Hazreti Pir’in merkadı kurbuna [489] ya’nî Şeyhü’l-
İslâm Pir Celaleddîn Abdurrahman Çelebi ittisâline defn edilerek onlara salis oldu.
Sultân Bâyezîd-ı Sânî bunun vefâtını istima etdikde 890’da bu üç Pirin üzerine muazzam
bir türbe inşâ ve Merzifon dâhilinde üç karyeyi bu türbenin mesâlihine vakf ve cüz-hânlarına
ve türbedârlarına vazîfeler tahsis eyledi.
Âlim, fâzıl, müfessîr, kâmil, vâiz, gâyet muttakî, mazınne-i kerâmet, âlî-siret bir pîr-i
mübârek idi. Mahdûmları Pir Şemseddîn Ahmed, Muhyiddîn Mehmed Çelebiler pek
meşhûrdur.
Hayreddîn Hızır Efendi-Muallim
Amasyalı İbrâhim Çelebi mahdûmudur. Ulemâdan tahsîl-i ulûm edib ders-i âm ve
müderris-i be-nâm iken Amasya’da Şehzâde Şehinşâh bin Sultân Bâyezîd-i Sânî’ye muallim
oldu. 896’da Şehzâde Manisa vâlîsi olduğundan oraya beraber gitdi.
905’de Şehzâde Konya vâlîsi oldukda yine beraber gidip orada 917’de Şehzâde-i
müşârün-ileyhin irtihâli üzerine bunun Şehzâdesi Sultân Mehmed’e muallim oldu. [490]
918’de Sultân Selîm Han’ın cülûsu üzerine Şehzâde Sultân Mehmed de ihnâk
edildiğinden müteessirâne Amasya’ya geldi. İki yıl kadar hüzün ve elem içinde açıkda kaldı.
921’de Sultân Selîm İran harbinde Amasya’ya geldikde haline terahhumen Mehmed Paşa
Medresesi müderrisliğini ber vech-i tekâüd verdi. 927’de vefât etdi. Âlim, kâmil idi.
Hayreddîn Hızır Efendi-Şeyh Çelebi
Amasyalıdır. Mahmûd Çelebi bin Sinan Çelebi mahdûmudur. Mevlânâ Abdî ve Mevlânâ
Sinaneddîn Yûsuf Berdaî’den tahsîl-i ulûm edib ders-i âm oldu. Ba’dehû Habîb-i Karamanî
Hazretleri’nin sohbetine mülâzemet ve ondan ahz-ı hilâfet ederek Enderûn Câmii Kürsî şeyhi
oldu.
Ba’dehû Mahmûd Çelebi Tekkesi şeyhi olup otuz yıl kadar halkı tarîk-i müstakîme irşâd
ve tedrîs ve tezkîr ile iştigâl ederek 940’da dâr-ı naîme irtihâl etdi. Âlim, fakîh, müteşerrî’,
zâhid, vâiz bir şeyh-i âl-i himmet idi. Hulefâsı çokdur. İnepazarlı eş-Şeyh Musliheddîn Mûsa
ve Zileli es-Şeyh Muhyiddîn Mehmed Çelebiler bunun halîfeleridir. [491]
Hayreddîn Hızır Efendi-Atûfî
Merzifonludur. Mahmûd bin Ömer mahdûmudur. Amasya fuzalâsından Mevlânâ Abdî
138
148
Amasya Tarihi 9-12. Cilt Hüseyin Hüsâmeddîn YASAR
Çelebi’den ilm-i meâni ve Mevlânâ Bahşî Halife’den ilm-i tefsîr ve hadîs aldı. Ba’dehû
İstanbul’a gidip Mevlânâ Hocazâde Musliheddîn Mustafa Efendi’den ilm-i usûl ve Efdalzâde
Hamîdeddîn Efendi’den ulûm-ı şer’iyye ve Kâdızâde Kutbeddîn Mehmed Efendi’den ulûm-ı
akliyye tahsîl ederek mücâz oldu.
Ba’dehû ders-i âm olup Sultân Bâyezîd-i sânî devrinde Saray-ı hümâyûn gılmânına
muallim olmuş iken rikâb ağalarından gördüğü dil-şiken bir muameleden dolayı ta’lîm-i
gılmândan ferâgat edib cevâmi-i şerîfede tedrîs ve tezkîre mülâzemet etdi.
Sultân Bâyezîd sûret-i hâle vâkıf oldukda kendisine elli akçe vazîfe-i yevmiye tahsis etdi.
Ba’dehû Sultân Süleyman-ı Kanunî devrinde Eyüb Câmii vâizi olup vazîfe-i yevmîyesi seksen
akçeye yükseldi. Ferâğ-ı bâl ile te’lîf-i âsâra mecd ü sa’î olduğu halde 948’de [492] dâr-ı naîme
irtihâl etdi.
Mehmed Mecdi Efendi Tercüme-i Şakayık’da diyor ki “Ulûm-ı edebiyyede ilm-i meânî
ve ilm-i beyânda bârî’ ü kâmil bir fâzıl ve ilm-i tefsîrde gâyet itkân ü îkân üzere hakâyık ve
dekâyık-ı Kur’âna vâkıf bir ârif idi.
Ol keşşâf-ı müşkilâtı tenzil, kitâb-ı Keşşâfa havâşî te’lîf edib Meşârıka bir şerh-i vesîk
tensîk eyledi. El-hâk bu iki kitâb-ı müstetâbda kendinin hâvâşî-i derûn ve safâyîh-i hâtırında
mestûr olan âyât-ı muhkemât fezâil-i ilâhiyyeyi bî-hâme ü midâd, izhâr ve ibrâz edib Hazret-i
Hızır misâli ehâdîs-i maârif-i ledünniyyesini irvâ ve i’lâ eyledi.
Zikr olunan kitâblardan gayri tıbba müteallik bir kitâb-ı latîf te’lîf ve ilm-i kelâmda resâil-
i kesîre tasnîf eyledi. Hicret-i nebeviyyeden dokuz yüz kırk sekiz senesinde vefât edib ravza-i
rıdvân ve civâr-ı Rahmân’a vâsıl oldu.
Tezyîl; ilm-i ta’birde “Mir’âtü’r-Rü’ya” ismiyle müsemmâ bir risâle-i zîbâ tasnîf eyledi
ve Meşârıka dediği şerhin [493] adını “Keşfü’l-meşârık” vaz’ eyledi. Mûmâ-ileyh Ebî Eyyüb
Ensârî’de kendinin evinin civârında Hatîb Kasım oğlunun kabri kurbunda medfûndur.
Ravvahallahü rûhahû”
Bu tercemenin unvânında “Mevlânâ Hayreddîn Hızır bin Mahmûd bin Ömer Kastamonî
Mevlânâ Atûfî demekle ma’rûfdur. Zamanesi ulemâsından telemmüz edib sâlifü’z-zikr
Mevlânâ Bahşî halifeden ilm-i tefsîr ve hadîsi ve Amasyalı Mevlânâ Abdî’den ilm-i meânîyi
tekmîl ve tahsîl eyledi” diyor.
Hâlbuki Üsküdar’da Selîm Ağa Kütübhânesi’nde 230 numarada mevcûd “Şerh-i
Meşârık”ı sonunda şöyle tahrîr edildiği görüldü: “Hızır bin Mahmûd bin Ömer el-Merzifonî el-
Atûfî ferağa min te’lîfihî yevme’l-hâmîs fî âhiri vakti’l-asri fî nısfi şehri rabîülevvel senete sittin
ve erbaîn ve tis’i mi’e mine’l-hicreti’n-nebeviyye”
Şu kitâbe sarîhen gösteriyor ki Mevlânâ Hayreddîn Atûfî Merzifonlu’dur. Kastamonulu
değildir. Kastamonî olan Hoca Hayreddîn Hızır Efendi, Sultân Süleyman Hân-ı Kanunî
muallimi olan zâtdır. O da başka olup [494] 953’de vefât etdiği yine bu kitâbda mezkûrdur.
Hâssaten fâzıl-ı müşârün-ileyhin ibtidâ Amasya’da Amasya fuzalâsından Hatîb Kasım,
Abdî, Bahşî Efendilerden tahsîl-i ulûm etmesi, sonra Amasyalı Hatîb Kasım Efendizâde
Mevlânâ Muhyiddîn Mehmed Efendi’nin kabri yanında medfûn olması Amasya’ya nisbet-i
tâmmesini irâe ve o kitâbeyi te’yid etmekdedir. “Akabât” nâmıyla ahlâk ve mevâiza dâir bir
risâlesi vardır.
Hayreddîn Hızır Efendi-Kâdızâde
Merzifonludur. İlyas Çelebi bin Lütfullah Çelebi bin Mevlânâ Şücâeddîn İlyas bin Yahya
bin Hamza el-Merzifonî mahdûmudur. 890 hudûdunda Merzifon’da doğdu. Amasya’da fuzalâ-
i müderrisînden tahsîl-i ulûm ve hâssaten Mevlânâ Bahşî ve Musliheddîn Efendilerden ikmâl-i
tahsîl edib ders-i âm ve müderris-i be-nâm oldu.
Amasya medreselerini devr ederek Büyük Ağa demekle meşhûr Hüseyin Ağa Medresesi
müderrisi olduğu esnâda Amasya vâlîsi Şehzâde Sultân Mustafa’nın muallimi Mevlânâ Seyrek
Muhyiddîn el-Hüseynî 947’de vefât eylediğinden [495] Şehzâde-i müşârün-ileyhe muallim
139